In maart 2020 was het thema van de Boekenweek ‘Rebellen en dwarsdenkers’. Er werden een Boekenweekgeschenk, -gedicht en -essay uitgegeven. Allemaal geschreven door schrijvers uit het mainstream concours. Eén ervan vroeg zich daarbij af waar de rebellen gebleven zouden zijn. Kijkt de Boekenweekorganisatie verder dan de grote uitgeverijen? Want buiten het mainstream-concours zijn er immers volop rebelse schrijvers. Rebellen die ageren tegen de status quo of onderdelen daarvan. Maar helaas: voor de commerciële doelen van de Boekenweek waren die rebellen niet geschikt. De Boekenweek heeft niets met rebellie te maken en wil er niets mee te maken hebben. Want uitgeverijen moeten boeken verkopen, die status quo mag niet veranderen.
Er is dus helemaal geen ruimte en tijd gegeven aan rebellie. Er is geen echte rebel bij televisie-spreektafels aangeschoven. Geen recensent in de grote literatuurbladen heeft werk van echte rebellen, die schrijven voor kleine uitgeverijtjes in de marge, beoordeeld. Paginavullende interviews in de grote kranten zijn er dus niet aan een rebel besteed.
Terugkijkend naar de ‘25 boekentips’ voor het thema ‘Rebellen en dwarsdenkers’ zie ik titels als Johan Cruijf, een biografie over een populaire voetballer; Mindfuck next level, een boek van een illusionist, Grand hotel Europa door de welbekende, altijd overal te veel aanwezige schrijver met zijn heerlijk rebelse haarbos; De edele kunst van not giving a f*ck. Stop. Not giving a fuck? Zijn dat de rebelse boekentips? Ik lees de samenvatting van het boek: ‘Stop met altijd maar positief zijn, en leer in plaats daarvan om te gaan met je tekortkomingen en de tegenslagen in het leven. […] Mark Manson geeft je de tools om te kiezen waar jij om geeft, en dus ook waar je niet om geeft. Dat idee omarmen werkt bevrijdend.’ Dus, rebellen, houd je vooral niet bezig met de ander, let op jezelf, ontwikkel jezelf, bevrijd jezelf, koop een boek, lees, heb wat plezier, check de insta van Ilja Leonard Pfeiffer vol knappe vrouwenfoto’s, hou je geest voor de gek met de trucjes van een goochelaar, ga door met je dagelijkse sleur.
En dan is er ook gekozen voor een boekenweekgedicht. Ellen Deckwitz schrijft over de vrijheid die ze pakt om bepaalde dingen uit haar leven voor zichzelf te houden. In een interview met Trouw zegt ze: ‘Natuurlijk zijn er dingen die verdrietig stemmen, het klimaat dat naar de Filistijnen gaat, de Belastingdienst, de idioten in de Tweede Kamer, maar er is een soort vredigheid over me gekomen.’ Vredigheid? De rebel die zich vredig neerlegt bij de status quo? Ze maakt in het interview nog net wat goede opmerkingen, maar vervolgens schrijft ze liever niets en doet ze liever niets. Vredig is zij… – Is dat de rebel anno 2020? Iemand die gewoon mooi schrijft?
Klinkt niet echt vrijgevochten rebels als je je werk schikt naar leesconventies en verwachtingen van anderen
Diezelfde Ellen Deckwitz krijgt in een interview in Trouw‘Waarom zou je antwoord moeten geven als mensen je vragen: Wat ben jij eigenlijk?’ (29 februari 2020) de vraag of ze vrij kan schrijven. Ze antwoord dat ‘leesconventies, verwachtingen die lezers hebben, en restricties waar je jezelf als schrijver toe dwingt’ haar beïnvloeden. Klinkt niet echt vrijgevochten rebels als je je poëzie schikt naar leesconventies en verwachtingen van anderen. Om als ‘rebel’ het podium van de Boekenweek te betreden moesten de schrijvers dus mee kunnen doen aan de status quo.
Marthe van Bronkhorst schreef een treffend gedicht over deze status quo. Het verscheen onlangs in Vrijspraakverschenen bij Uitgeverij Proces-Verbaal (2020), een bloemlezing van dertien dichters over vooroordelen en geweten anno 2020. ‘De status quo is een eiland waar de storm niet woedt en geen water raast / In de status quo stijgt jaarlijks het aantal graden, maar het klimaat verandert niet / Het was gisteren toch koud? / Er is een roepende in de woestijn / maar de echo echoot niet / Er heeft altijd iemand baat bij de status quo.’
Schrijver en columnist Özcan Akyol schreef het boekenweekessay. Hij vraagt zich daarin af waar die rebellerende en dwarsdenkende schrijvers toch zijn gebleven. Je ziet ze inderdaad niet aan tafel bij programma’s als De Wereld Draait Door of in kranten als Trouw of de ‘linkse’ Volkskrant.
Waarom maak ik me zo druk om die status quo en gematigde Boekenweek-rebellen? Het is toch maar een thema en het is toch goed dat de aandacht aan het boek in het algemeen wordt gegeven? Zeker! Maar met mainstream schrijvers wordt door de Boekenweek aan het begrip ‘rebel’ een gematigde inhoud gegeven. De Boekenweek laat de echte rebel niet binnen. En draagt er met haar keuzes aan bij dat de echte rebel verder uit het centrum wegdrijft. De echte rebel krijgt daardoor steeds vaker te maken met het stempel ‘radicaal’, ‘extremistisch’ of zelfs ‘terrorist’.
In 2011 werd dichteres en activiste Joke Kaviaar opgepakt. Haar computers en harde schijven werden ingenomen, haar huis door een team rechercheurs minutieus doorzocht. Ze werd vastgezet voor ‘opruiende teksten’ en omschreven als terrorist. Wat schreef ze? Kritische teksten over het migratiebeleid. Het was de tijd van Balkenende, Rita Verdonk en nieuwe migratiewetten die volgens haar onwettig waren, want in strijd met internationale verdragen en mensenrechten. Toch moest ze zichzelf verantwoorden tegenover artikel 132 van het wetboek van strafrecht: ‘Hij die een geschrift of afbeelding waarin tot enig strafbaar feit of tot gewelddadig optreden tegen het openbaar gezag wordt opgeruid, … wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren of geldboete van de vierde categorie.’
De rebel laat zijn idealen niet beïnvloeden door de status quo
Welnu, een celstraf stopt de rebel niet van schrijven en handelen. De rebel laat zijn idealen niet beïnvloeden door de status quo.
Er zijn genoeg schrijvers in de marges van de samenleving die het stempel rebel kunnen dragen. Maar het is een contradictio in terminis te denken dat rebellen en dwarsdenkers van vandaag groots uitgelicht worden door de clubs die het concours bepalen. Zou dat niet zelfmoord zijn voor die clubs zelf? In het geval van dwarsdenkende en rebellerende schrijvers is er bij de mainstream lezer te weinig (geld) te halen. Tenslotte draaien die clubs op boekenverkoop, kijkcijfers, likes en financieel winstbejag. De Boekenweek zoekt liever ‘rebellen’ in haar eigen kring en maakt van dwarsdenkende schrijvers daarbuiten onbedoeld ‘extremisten’. Een gematigde rebel kun je verkopen aan de massa, een extremist niet.