‘Honderd jaar geleden publiceerde Peter Kropotkin, de Russische geograaf en anarchist, zijn revolutionaire boek, Wederzijdse hulp. Dit boek beargumenteerde de neiging van mensen om elkaar onderling te helpen in een geest van solidariteit als zwaarder wegend dan concurrentie. We zien dit coöperatieve gedrag op dezelfde manier terug bij veel soorten zoogdieren. Toch leeft het idee dat mensen van nature gierig, concurrerend, oorlogszuchtig en overheersend zijn voort. Dit idee is gebaseerd op een misinterpretatie van de zogenaamde primitieve mensen als barbaren, en de staat als een noodzakelijke, vredige kracht.’ – Peter Gelderloos, Anarchy Works
De context
Het eiland Lesbos is vrij groot, maar de grootste concentratie mensen woont en leeft in Mytilini, de hoofdstad. De hoofdstad ligt in het zuiden aan de zee, zo’n acht kilometer verwijderd van Turkije. Veruit de meeste migranten worden ook ‘opgevangen’ in dit gebied, en het grootste deel hiervan wordt ondergebracht in Moria. Dit is een detentiecentrum dat op zo’n tien kilometer afstand van Mytilini ligt. De omstandigheden waarin deze mensen moeten verblijven is schrijnend. Het centrum heeft een capaciteit van 2500 mensen. Momenteel wonen er zo’n 6000. Er is weinig toegang tot faciliteiten zoals toiletten en medische zorg. Ook brandhout is erg schaars, zodat mensen zichzelf niet kunnen verwarmen. Geregistreerde migranten krijgen negentig euro per maand ‘leefgeld’. Hiermee moeten ze alles betalen, dus ook de bus van Moria naar Mytilini en telefoonabonnementen et cetera.
Het eten is slecht en er breken vaak gevechten uit tussen mensen onderling en tussen mensen en de politie, die het kamp bewaakt. Soms eindigen deze in rellen, waarbij een hoop vuur komt kijken en een hoop mensen gewond raken of omkomen.
‘Afgelopen maandag waren er veel politieagenten aanwezig in Moria. Ik liep daar toen een agent met donkere blauwe kleren en een helm mij op mijn hoofd sloeg met zijn wapenstok. Hij deed handboeien bij mij om toen kwamen er nog vier agenten bij. Eén daarvan schopte me in mijn buik. Ik verloor mijn bewustzijn. Toen ik bijkwam was ik in het ziekenhuis met andere kleren aan. Sindsdien heb ik moeite met plassen en kan ik ‘s nachts niet slapen. Ik heb het gevoel dat mijn leven constant in gevaar is en dat ik het slachtoffer kan worden van vergeldingsacties.’ – 37 jaar oude man uit Senegal, slachtoffer van marteling[*]
Als er weer eens een internationale politieke groep komt kijken in Moria, wordt alles door vrijwilligers netjes opgeruimd
Problematisch is vooral het beeld dat de media wereldwijd schetsen. Men spreekt over een ‘crisis’ alsof het iets is dat ineens de kop opsteekt. Maar dit is natuurlijk niet waar. Veel vrijwilligers van grote NGO’s volgen de zienswijze van het establishment, en behandelen mensen ook zo. Als er weer eens een internationale politieke groep komt kijken in Moria, wordt alles door vrijwilligers netjes opgeruimd. Er is zelfs sprake geweest van het verwijderen van het prikkeldraad rondom het kamp toen actrice Angelina Jolie besloot om een kijkje te nemen.
Aan de andere kant rapporteren kranten als The Guardian regelmatig over de misselijke toestand in Moria. Helaas versterkt dit niet de empathie, maar leidt het tot neerbuigend medelijden. Dit versterkt wederom het beeld dat vluchtelingen ‘arme mensen’ zijn die ‘hulp behoeven’. Hiermee wordt de menselijkheid nog steeds niet onderstreept, of zelfs aangestipt. Paternalisme wordt hiermee vergroot. Dit is onnodig en werkt alleen maar in het voordeel van de autoriteiten, die hier hun voordeel mee doen om de ‘Europese identiteit en waarden’ als reden te gebruiken om meer en meer mensen te deporteren naar landen waar ze waarschijnlijk een verschrikkelijk leven tegemoet gaan of erger.
‘Ook al vallen de representaties door de media buiten het bestek van dit artikel, de beeldvorming zou niet compleet zijn zonder een vermelding. De media zijn bepalend voor de identiteit van vluchtelingen (…) het afbeelden van vluchtelingen als slachtoffers is essentieel om een globale structurele crisis te reduceren tot een puur humanitair probleem, om het invoeren van tijdelijke humanitaire hulp aannemelijker te maken dan langdurige politieke actie.’ – Alejandra Pajo, Borderlines: Identity, Power Dynamics and Bare Life
Het fascisme is in Griekenland in het algemeen openlijk aanwezig. In de grote steden vindt men prominente kantoren van de Gouden Dageraad, de openlijk fascistische partij. Op het eiland was er ook een kantoor, maar dat is inmiddels gesloten. In Mytilini zelf is er niet zo heel veel hinder van te ondervinden, alleen wat graffiti hier en daar. In het verleden zijn vluchtelingen niet alleen incidenteel aangevallen, maar ook georganiseerder door grotere groepen.
Toch is het racisme onder de lokale bevolking de afgelopen jaren flink toegenomen. De situatie wordt niet beter en migranten zijn, zoals overal, een makkelijk doelwit om de problemen die veroorzaakt worden door Europa op af te schuiven.
Gelukkig komt er genoeg tegenwicht vanuit de lokale antifa. Ze zijn goed georganiseerd en weten genoeg mensen op de been te krijgen. Hierdoor is de balans anders dan op andere eilanden, en komt het grootste gedeelte van de dreiging van de lokale autoriteiten.
No Border Kitchen
No Border Kitchen (NBK) is sinds 2015 actief op het eiland. De hoofdactiviteit op het moment van schrijven is koken en eten uitdelen. Zoals met vele groepen die onderhevig zijn aan vele veranderingen in de samenstelling, is wat NBK exact is in een permanente staat van flux.
Momenteel onderhoudt men een keuken op enige afstand van Mytilini. Hier woont een aantal uitgeprocedeerde migranten, die hier relatief veilig kunnen verblijven. Hier bevindt zich de keuken, waar dagelijks eten gemaakt wordt. Het eten is veganistisch, niet uit politieke maar hygiënische overwegingen. Ook worden er twee keer per week kratjes uitgedeeld met groenten, kruiden, olie en bloem voor mensen die zelf de mogelijkheid hebben om te koken. Op deze manier kunnen we de activiteit koken (en eten verstrekken) onderhouden op een manier die het toegankelijk houdt voor de kwetsbaarste onder de migranten. Het nadeel van de voedselkratjes is financieel. Het is vrij duur om het gaande te houden en er is nooit genoeg geld om het aan alle mensen te verstrekken die er om vragen. Er wordt dan ook geprobeerd zoveel mogelijk in samenspraak met de ontvangers afspraken te maken over wat men wel of niet wil ontvangen, om te proberen deze optie aan zoveel mogelijk mensen te verstrekken. Het inzamelen van geld blijft eeuwig terugkeren, omdat er geen structurele inkomsten zijn. Dit heeft natuurlijk ook voordelen, zoals dat er nooit verantwoording afgelegd hoeft te worden aan donateurs, het meeste geld komt immers van kameraden, door middel van benefieten en inzamelingsacties.
Veel migranten zijn gedesillusioneerd na hun eerste contacten met de Griekse autoriteiten. De arbitraire manier waarop mensen behandeld worden is voor iedereen duidelijk. Dit leidt ertoe dat veel mensen die met ons werken vanzelf wantrouwig worden richting de autoriteiten. Veel mensen zijn na hun tweede afwijzing ook actief op de vlucht voor de politie, totdat ze alsnog succesvol in beroep kunnen gaan of uiteindelijk gepakt worden. Men wordt gereduceerd tot een ‘humanitair probleem’, in plaats van als een volwaardig mens gezien. Door met NBK te werken is het voor veel migranten mogelijk om een stuk van hun waardigheid terug te krijgen, doordat ze een gevoel van menselijkheid terugkrijgen en doordat ze door middel van participeren in de dagelijkse activiteiten iets te doen hebben. Naderhand wordt er ook steeds meer gepraat over waarom Europeanen hier eigenlijk komen, en specifiek bij NBK.
Veel mensen van verschillende achtergronden die zich bij No Border Kitchen scharen definiëren zichzelf als anarchist of sympathiseren met radicaal links, en iedereen is welkom die een antiautoritaire samenleving in de praktijk wil brengen. Gestreefd wordt naar een groep waarin men elkaar als gelijke individuen ondersteunt.
Op gelijke voet worden de taken van het koken en uitgeven van eten verdeeld, migranten kunnen en willen met alle onderdelen meedoen. Ook worden alle zaken gezamenlijk besproken. Problemen worden gezamenlijk opgelost, en goede en slechte tijden worden samen gedeeld. De effecten zijn onnoemelijk belangrijk, respectvol contact tussen mensen is belangrijk in de schaduw van het misbruik dat migranten dagelijks ondergaan onder de Europese regels. Het politiseren van migranten gebeurt uitsluitend door de praktijk. Het is daarentegen zelden zo dat de migranten die met ons werken zichzelf als anarchist identificeren.
Hier draait het om een langdurig samenwerken en het ontwikkelen van een gezamenlijke praktijk
Het is sowieso moeilijk om een verhouding te vinden tot de situatie op het eiland. Het begrip ‘helpen’ is al moeilijk. De migranten die hier vastzitten zitten in een situatie die zo ver verwijderd is van het dagelijks leven van de vrijwilligers, dat het een enorme uitdaging is om de praktijk zo gelijk mogelijk te houden. Sommige taken kunnen niet door migranten gedaan worden, zoals autorijden. Ook al hebben mensen een rijbewijs, dan wordt dat vaak niet erkend. Dit maakt het gevaarlijk voor migranten om auto te rijden, omdat er ernstige consequenties te verwachten zijn als men aangehouden wordt. In de praktijk zorgen dit soort voorbeelden niet voor ernstige verstoringen van het evenwicht in de groepsdynamiek. Door middel van vertalers wordt er zo goed mogelijk voor gezorgd dat iedereen weet wat er besproken wordt. Maar in tegenstelling tot de meeste ‘solidaire’ uitingen in bijvoorbeeld Nederland is het niet een project of demonstratie waar van korte duur sprake is van solidariteit. Hier draait het om een langdurig samenwerken en het ontwikkelen van een gezamenlijke praktijk op dagelijkse basis, waarin verschillen veel duidelijker worden, maar ook bespreekbaar zijn. Het bespreekbaar maken van deze verschillen biedt de mogelijkheid om ze te overstijgen.
Er wordt op formeel niveau niet samengewerkt met NGO’s. Op informeel niveau zijn er enkele kleine NGO’s waar een uitzondering voor gemaakt wordt, vooral op het gebied van medische dienstverlening en toegang tot basisvoorzieningen zoals kleding. Vertegenwoordigers van politieke partijen of grote organisaties worden (uiteraard) niet geaccepteerd. Grote NGO’s zijn over het algemeen verlengstukken van liefdadigheidsinstanties. De aanpak van NBK staat in schril contrast met veel van de NGO’s op het eiland, die de methodologie van de staat en Europa ondersteunen en reproduceren. Sommige van deze organisaties zijn een cruciaal onderdeel van de doorlopende onderdrukking als ze samenwerken met de autoriteiten en een onderscheid maken tussen ‘goede’ en ‘slechte’ migranten. Dit onderscheid heeft verstrekkende gevolgen. Vaak worden nationale verschillen onderstreept, wat tot gevolg heeft dat onderliggend racisme verder versterkt wordt. Hierdoor ontstaan veel conflicten die gewonden of doden tot gevolg hebben.
Theorie is alleen iets waard als het de confrontatie met de realiteit overleeft
Theorie is alleen iets waard als het de confrontatie met de realiteit overleeft. Zodoende is het interessant om te zien dat NBK een doorlopende praktijk heeft die ondanks de wisselende participanten stabiel blijft. De specifieke manier van organiseren is toegankelijk genoeg voor mensen die geen enkele ervaring hiermee hebben. Ook zijn de banden die tussen mensen ontstaan bijzonder noodzakelijk. Het ondermijnen van de manier waarop migranten gedehumaniseerd worden is een fundamenteel onderdeel van de doorlopende strijd tegen het kapitalisme. Het experimenteren met andere vormen van samenwerken – die het kankergezwel van onze huidige samenleving opvreten – om ruimte te maken voor een betere, eerlijkere manier van leven.
Solidariteitswerk in de praktijk: Campfire
Dagelijks proberen migranten die vluchten voor oorlog en/of erbarmelijke levensomstandigheden in kleine bootjes met gemiddeld tachtig mensen de oversteek te maken naar Europa. Om hier te komen moeten zij een lange weg afleggen, om vervolgens in Turkije via een smokkelaar tegen een hoge prijs in een boot terecht te komen. De prijs verschilt per nacht.
‘Op nieuwjaarsavond arriveerde er omstreeks 11:30 uur een boot aan de zuidkust met ongeveer tachtig vrouwen, kinderen en jonge mannen. Nadat we hen veilig aan land hadden geholpen raakte ik met één van hen in gesprek nadat ik hem een sigaret had aangeboden. Hij zei tegen mij: “Tonight special price, very cheap!”’ – de auteur
De mensen die aankomen zijn vaak erg blij dat ze in Europa aangekomen zijn. Maar ook zijn er vaak onderkoelde, zieke en getraumatiseerde mensen bij. De omstandigheden waarin men zich begeven heeft om hier te komen zijn vaak schrijnend. Mensen zijn zich ook vaak niet bewust van waar ze exact terecht gaan komen.
Tussen Turkije en Griekenland patrouilleren de Griekse kustwacht, de Turkse kustwacht en Frontex. Frontex heeft drie schepen in de haven. Voor de Turkse kustwacht is het heel simpel: als zij een migrantenvaartuig onderscheppen in Turkse wateren, wordt dit teruggeduwd (pushback). Voor de Griekse kustwacht en Frontex is het eigenlijk net zo simpel: als zij een migrantenvaartuig zien in Griekse wateren, word deze naar de haven gesleept (pickup). In de praktijk zal Frontex de Turkse kustwacht informeren als zij een migrantenvaartuig in Turkse wateren zien, opdat dit teruggeduwd kan worden.
Campfire is een groep vrijwilligers die ’s nachts uitkijkt naar migrantenboten die proberen de oversteek te maken. De groep is zelfgeorganiseerd en aan geen enkele NGO gelinkt. Ook al wordt er wel met kleine organisaties samengewerkt, om ervoor te zorgen dat de landingen goed verlopen en er toegang is tot medische verzorging waar nodig. De mensen die bij Campfire participeren komen van diverse achtergronden. Een groot deel komt uit Europa, maar er zijn ook lokale mensen bij betrokken. Ook migranten die een legale status hebben zijn er actief.
Men zorgt er gezamenlijk voor dat boten die aankomen op tijd gespot worden zodat het mogelijk is een zo veilig mogelijke landing te bewerkstelligen. Als het afmeren succesvol is, wordt er ondersteuning geboden met uitstappen en wordt er gekeken of er mensen zijn met medische problemen. Daarna worden er dekens en droge sokken uitgereikt. Communicatie is een belangrijk onderdeel van dit proces. Veel mensen zijn blij als ze aankomen, en beginnen meteen fanatiek selfies te maken om hun familie te laten weten dat ze veilig aangekomen zijn. Maar ook zijn er veel mensen met trauma’s, die verward zijn, voor wie dan zo goed mogelijk gezorgd wordt. Na een tijd komt de kustwacht of de politie poolshoogte nemen, en sturen dan een bus voor de mensen om getransporteerd te worden. Ze gaan dan naar Moria.
Daarnaast is een belangrijke taak van Campfire om de kustwacht en Frontex in de gaten te houden en te monitoren wat men doet. Hiermee kunnen we zo goed mogelijk in de gaten houden hoeveel mensen teruggeduwd worden en aankomen. Zo kunnen misstanden op zee gerapporteerd worden. Dit heeft tot direct gevolg dat zowel Frontex als de Turkse kustwacht uiterst voorzichtig zijn in hun handelingen.
Hoe belangrijk is het om dit te doen? Het feit dat de politie en de kustwacht dit werk niet serieus nemen is een grote factor. Als de migranten niet opgevangen zouden worden, zouden ze na een half uur tot een uur wachten aan het strand in natte kleding een bus in gesodemieterd worden zonder enige uitleg. Daarna zou men uren en dagen kunnen wachten op schone en droge kleding, als men geluk heeft.
Is dit geen taak die de staat zou moeten vervullen en helpt men dan niet de staat zijn verantwoordelijkheden te ontwijken? Als er geen mensen van Campfire aanwezig zouden zijn, zou dit in de praktijk leiden tot meer doden, meer getraumatiseerde mensen, terwijl dit voor de status quo in de verhouding tussen migranten en autoriteiten geen verschil zou maken. Het ontvangen van mensen wordt door de autoriteiten niet georganiseerd en wordt vaak door de politie en de havenpolitie geregeld. Die zijn over het algemeen meer geïnteresseerd in de motor van de boot (die men dan kan verkopen) dan in het welzijn van de net aangekomen mensen. Mensen worden zonder enig respect behandeld. Vandaar dat het belangrijk is om mensen te ontvangen op een waardige manier, om te laten zien dat niet iedereen op ze neerkijkt en ze behandelt als een stuk vuil.
Het helpen van mensen op een gelijkwaardige basis is een van de grondbeginselen van het anarchisme. Geïllegaliseerde migranten worden door de staat niet als mensen behandeld. Zij worden slechts erkend als levende organismen, maar niet als individuen met een eigen persoonlijkheid. Ze worden gestript van hun mogelijkheid tot politiek handelen en afhankelijk gemaakt voor hun basisbehoeften. Door mensen te helpen in solidariteit, en hen te behandelen als volwaardige mensen, doorbreek je het gevoel van minderwaardigheid, en door het bevorderen van zelfbeschikking is het mogelijk mensen een gevoel van eigenwaarde terug te geven.
Nationalisme is een kankergezwel dat tegenwoordig steeds verder (ongehinderd) oprukt
Daarnaast vind ik het belangrijk om alternatieve normen en waarden in de praktijk te brengen die ingaan tegen de heersende burgerlijke, nationalistische en racistische maatschappij. Door het creëren, onderhouden en in stand houden van een praktijk van verzet, in combinatie met een strijdbare, confronterende houding kunnen we de gevestigde orde tegenwerken en ondermijnen. Dit is de waarde die wederzijdse hulp heeft voor de anarchistische strijd. Door elkaar te helpen naar een gezamenlijk doel te komen, en door relaties te ontwikkelen die niet gebaseerd zijn op hiërarchie en autoriteit, legt men de basis voor het afbreken van het kapitalisme. Ook het idee van ‘bezit’ in abstracte zin is hiervoor essentieel. Niet alleen is het de staat die land claimt, ook zijn het de mensen die dit als ‘hun’ land zien. Nationalisme is een kankergezwel dat tegenwoordig steeds verder (ongehinderd) oprukt. Staatsgrenzen, traditie, ‘cultuur’ en ‘koningshuis’ zijn sociale constructen. Naast het feit dat ze de populatie onder controle houden, hebben ze ook directe dodelijke consequenties voor de mensen die dagelijks proberen via zee of land Fort Europa binnen te komen. Als zij erbuiten zijn, behoren zij niet tot ‘ons’. Als zij binnen weten te komen, door middel van hoogst gevaarlijke middelen met een arbitraire slagingskans, worden zij ook niet tot ‘ons’ gerekend, maar tot de indringers. Ondanks het feit dat deze mensen deels door onze eigen ‘cultuur’ en ‘identiteit’ hier terecht komen, en tegelijkertijd zowel binnen als buiten zijn.
Ik participeer in deze activiteiten, niet omdat ik ‘die arme mensen’ wil helpen, maar omdat ik het als politieke daad noodzakelijk acht
Ik participeer in deze activiteiten, niet omdat ik ‘die arme mensen’ wil helpen, maar omdat ik het als politieke daad noodzakelijk acht. De mensen die op de Griekse stranden aankomen zijn directe slachtoffers van het globale kapitalisme. De levenswijze van het globale Noorden is verantwoordelijk voor de vernietiging van hun thuislanden, en hier op Lesbos wordt men ook als paria onthaald, mishandeld en onderdrukt. Dit wordt bewerkstelligd door dezelfde mechanismen en mensen die het concept ‘staat’ en ‘Europa’ onderhouden en uitbreiden.
Deze gang van zaken tegengaan is op zichzelf een politieke daad die op vele niveaus doorwerkt en een diepgaande impact heeft op vele levens. De autoriteiten zijn niet geïnteresseerd in mensenlevens, en geven er niks om als mensen sterven.
Deze mensen aan hun lot overlaten is voor mij als anarchist simpelweg geen optie. Ook vind ik de kritiek dat het de overheid van hun verantwoordelijkheid zou afhouden en zelfs de status quo in stand zou houden irrelevant. Dat mensen zonder hulp in opstand zouden komen, is een lang vervlogen realiteit. Daarvoor is hun bestaan simpelweg te precair. Als het solidariteitswerk niet plaats zou vinden, zou dat simpelweg leiden tot meer lijden en meer onnodige doden. Dood als gevolg van het feit dat men simpelweg aan de andere kant van de wereld geboren is. Het overlaten van mensen aan autoriteiten en structuren die simpelweg incapabel zijn en op geen enkele manier tot doel hebben deze mensen überhaupt een bestaan te bieden, zonder een alternatieve manier te laten zien, is voor mij op geen enkele manier anarchistisch. We kunnen mensen helpen zichzelf te organiseren en we ondersteunen elkaar in het verbeteren van de situatie. Zo kan ik mijn eigen privilege als politiek middel gebruiken voor mensen die gestript zijn van alles, door te participeren in de activiteiten die in dit artikel beschreven zijn en meer. Het opbouwen en in stand houden van een autonome infrastructuur, en ook het opbouwen van andere interpersoonlijke relaties is van enorm belang voor het uithollen van kapitalisme.
En daarnaast: als ik in een positie ben om deze mensen te helpen, waarom zou ik dat dan niet doen?
door Dirk
Noot:
* Rapport Artsen Zonder Grenzen, ‘Confronting the mental health emergency on Samos and Lesvos’, oktober 2017, op msf.org.